Lisa Weeda dook de afgelopen weken in Nederlandse media op als expert over de oorlog in Oekraïne. Dat heeft alles te maken met haar uitstekende debuutroman Aleksandra, die het verhaal vertelt van een verscheurde Kozakkenfamilie.
Nu Oekraïne om dramatische redenen plots volop in de belangstelling staat, lijkt de debuutroman Aleksandravan Lisa Weeda aan een tweede leven begonnen. Bovendien staat het boek op de shortlistvan de Libris Literatuur Prijs. En dat is helemaal terecht, want Aleksandrais een krachttoer, een imposante roman met veel lagen, doorspekt met grote en kleine geschiedenis, in een fantasierijke taal die je heen en weer slingert tussen toen en nu, tussen Den Haag, Moskou, Kiev, Odessa en Loegansk, van keukentafel naar slagveld en terug.
Lisa Weeda © Geert Snoeijen
We maken kennis met verteller Lisa in augustus 2018, aan een grensovergang tussen Oekraïne en de volksrepubliek Loegansk, een van de twee volksrepublieken helemaal in het oosten van Oekraïne die zich in 2014 hebben afgescheurd van het land en alleen door Rusland worden erkend. Lisa probeert er een soldaat te overtuigen haar door te laten, tevergeefs. Ze dringt fel aan, want Lisa heeft een missie, haar opgedragen door haar oma Aleksandra. Ze moet een speciale doek, waarop de stamboom van de familie is geborduurd met zwarte en rode lijnen, naar Kolja brengen. Kolja is Lisa’s oom, die in 2015 wellicht is gestorven tijdens de oorlog om Loegansk, dus ze is vooral op zoek naar zijn graf. Haar 94-jarige oma Aleksandra werd in 1942 uit Loegansk gedeporteerd door de nazi’s, toen de stad nog Vorosjylovhrad heette.
De soldaat aan de grens is niet te vermurwen, zelfs niet als Lisa hun gedeelde haat voor het nazisme in de strijd gooit. Maar als iemand in een veld op een landmijn trapt, maakt Lisa van de verwarring gebruik om toch de oversteek te wagen. Ze wordt daarbij geholpen door een vriendelijke oude man, maar ze struikelt toch en komt zwaar ten val.
Als ze in het volgende hoofdstuk wakker wordt, doet ze dat in het “Paleis van de verloren Don Kozak”, een imaginaire plaats die opvallend veel gelijkenissen vertoont met het Paleis van de Sovjets dat Stalin in Moskou wilde laten bouwen op de plek van de vernielde Christus Verlosserskathedraal. Het megalomane project kwam nooit van de grond, na WOII werden de fundamenten ooit gebruikt voor een gigantisch buitenzwembad.
Eén van de ontwerpen voor het nooit gerealiseerde Paleis van de Sovjets
In het Paleis ontmoet Lisa haar overgrootvader Nikolaj, de vader van haar oma Aleksandra. Ze voeren gesprekken terwijl ze door het gigantische complex dwalen, kijken naar de sociaal-realistische kunst vol symboliek, komen in verhoorkamers terecht en uiteindelijk ook in dat zwembad. De hoofdstukken die zich in het Paleis afspelen zitten vol magisch-realistische fragmenten, een duidelijke verwijzing naar de Oekraïense literatuur van schrijvers als Nikolaj Gogol, die wel in het Russisch schreef maar van Oekraïense origine was. Hoofdstukken uit Loegansk, ten tijde van de oorlog in 2014 en de nasleep in de jaren erna, worden afgewisseld met hoofdstukken uit het Paleis.
Dat Paleis en de ontmoeting met haar overgrootvader is een geweldige vondst van Weeda om de indrukwekkende geschiedenis van haar familie te vertellen. Die familie stamt af van de Kozakken, een oud nomadenvolk dat over de steppe zwierf en privileges kreeg van de tsaar, in ruil voor een soort huurlingendienst in zijn leger. Op den duur vestigden sommige Kozakken zich als boeren in Oekraïne, waar ze vooral tarwe kweekten.
De geschiedenis van de familie Temnikov is tegelijk de geschiedenis van Oekraïne
Zo leren we over de geschiedenis van de familie Temnikov, die tegelijk de geschiedenis van Oekraïne is. En die is hartverscheurend. De familie wordt nu uit elkaar gerukt door de oorlog in de Donbas, de oostelijke regio die aanleunt tegen Rusland, familieleden drijven uit elkaar of verdwijnen, maar eigenlijk is het nooit anders geweest. Het zijn typische slachtoffers van de grote politiek, kleine luiden die dienen als speelbal bij de geopolitieke aspiraties van dictators als Hitler, Stalin of Poetin.
Lisa is zelf gedeeltelijk het resultaat van die grote verwikkelingen. Haar oma Aleksandra kwam na WOII uiteindelijk in Nederland terecht, nadat ze in 1942 als jonge tienervrouw door de nazi’s in een goederentrein was gezet richting Duitsland, om daar te werken in een fabriek van IG Farben, de chemiereus die het Zyklon B-gas produceerde waarmee de Joden werden vergast tijdens de Holocaust.
De scène waarin Nikolaj op het perron afscheid neemt van zijn dochtertje is tegelijk bikkelhard en liefdevol. Weeda maakt hier zonder emotioneel te worden duidelijk wat oorlog doet met gezinnen, met mensen. Ook de beschrijving van de Stalin-dictatuur en hoe die in de jaren 1930 de bevolking van Oekraïne op brute wijze mishandelde, wordt aan de hand van de familiegeschiedenis zeer duidelijk gemaakt. Indrukwekkend is de passage waarin Aleksandra als jong meisje uiteindelijk moet kiezen welke van hun twee paarden op de boerderij mag blijven, en dus ook welk paard verplicht moet verhuizen naar een van de kolchozen, de collectieve staatsboerderijen die Stalin had opgezet.
De verhalen die de revue passeren zitten vol symboliek. Zo leren we over het bestaan van de Kozakkenherten, altijd gewond en met een pijl in hun lijf, voorbodes van de dood. Die herten duiken voortdurend op in het verhaal. En we leren de betekenis achter de rode en zwarte lijnen op het geborduurde doek van Lisa’s oma.
Weeda heeft met Aleksandra niet zomaar een spannende familieroman geschreven. Het is een boek dat aan de hand van die ene familie de geschiedenis van een heel land inzichtelijk maakt. Ze doet dat in een vlotte stijl, zonder het oorlogsgeweld aan te dikken of te romantiseren, zonder de emotionele familie-elementen te dramatiseren, en met een magisch-realistische laag die het boek tot een soort koortsige droom maakt.
